Arka Plan
Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği’nde “STEM (Bilim, Teknoloji, Mühendislik, Matematik) Programı”nı yaklaşık on yıl önce başlattık. Derneğin kuruluşunu takiben yürüttüğümüz yerel ve uluslararası çalışmalar, erken/zorla evlilikler ve kadınlara yönelik şiddetle mücadelede eğitimin rolünü bir kez daha gösterdi; kız çocuklar ne kadar uzun süre okulda kalırsa evlendirilme riski o kadar azalıyordu.
Diğer yandan, temel eğitimin yanı sıra iş ve meslek seçiminde de kız çocuklar toplumsal cinsiyete dayalı kalıp yargılarla karşı karşıya kalıyor ve toplumun “kadınlara uygun” gördüğü iş kollarına yönlendiriliyordu. Bu yaygın tutum toplumsal yapıda artık kemikleşmiş olmakla birlikte, bu döngüyü kırmaya istekli, mesleki eğitime, iş ve meslek seçimini öğretilmiş cinsiyet rollerine göre değil, yetenekleri ve hayalleri doğrultusunda yapmak isteyen bir nesil vardı. 2010’lu yıllarda örgün eğitime, meslek eğitimine, bilim ve teknolojideki iş gücüne, sektörlerdeki ürün ve hizmet üretimine toplumsal cinsiyet bakış açısıyla bakmak her zamankinden daha önemli ve öncelikliydi.
Toplumsal cinsiyet algısını yerleştirmek ve anaakımlaştırmakta eğitim çok önemli bir rol oynuyor. Ne var ki, Milli Eğitim Bakanlığı’nın 12 Eylül 2019 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan, Sosyal Etkinlikler Yönetmeliği’nde değişiklik yaparak “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği”ni etkinlik alanlarından çıkarmasıyla kız çocukların eğitimde eşit fırsatlara erişmesinin önü bir kez daha kesildi.
UNESCO’nun istatistik enstitüsü UIS’nin araştırmalarına göre dünya genelindeki kadın araştırmacılarını sayısı yüzde 30’un altında. STEAM alanlarına kadınların katılımının düşüklüğü genelde kız çocukların bu alanlara ilgi ve yeteneklerinin olmadığı şeklinde açıklanırken istatistikler bunun tersini söylüyor. Kültürel olarak matematik ve bilim erkek, beşeri bilimler ve sanat alanları “dişil” alanlar olarak işaret ediliyor ve medya, TV ve sinema endüstrisi de bu algıyı destekleyecek kalıplar üretmeye devam ediyor. STEM alanlarında yapılan etkinlikler, kitaplar, protokoller ve bütün çocuklar için hazırlanmış ve cinsiyetlendirilmemiş oyuncak üretimi gibi çalışmalara rağmen hala fırsat ve kaynak eşitsizliği ortadan kaldırılabilmiş değil. STEM alanlarında çalışan kadınların yaşadığı sıkıntılar sonucu alanı terk etmeleri, araştırma fonlarından yeterince pay verilmemesi, ücret eşitsizliği gibi erkek egemen toplumsal kültürün yarattığı sorunlar hala çözülmeyi beklemektedir. Birçok araştırma göstermektedir ki STEAM alanlarında kadın profesyonel eksikliğinin nedeni bilişsel becerilerdeki eksiklikten kaynaklanmamaktadır. Aksine STEAM alanında eğitim almak isteyen kız çocukların ve STEAM alanlarından mezun kadınların bu alanın dışında bırakılmasına neden olan ana faktör, bilim alanında kök salmış erkek egemen anlayıştır.
Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği olarak STEM ve STEAM alanlarında başlattığımız çerçeve program kapsamında yürüttüğümüz projeler şunlar:
İlk adım projesi: “Benim Madam Curie’m”
İlk olarak “Benim Madam Curie’m: Bilim Kadınlarının Çocuklarla Buluşması” projesini hazırladık. 2013-2015 yılları arasında, Milli Eğitim Bakanlığı’nın işbirliği ve Merkezi Finans ve İhale Birimi’nin mali desteğiyle gerçekleştirdiğimiz bu proje STEM/STEAM (Bilim, Teknoloji, Mühendislik, Tasarım ve Matematik) alanlarında kız çocukların güçlendirilmesi ve katılımının arttırılmasını amaçlıyordu. Projenin hedef grubu ilköğretim dördüncü sınıf öğrencileriydi. 2012-2013 eğitim-öğretim dönemi itibariyle, “İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi” dersi, projenin hedef kitlesi olan dördüncü sınıflara haftada iki saat zorunlu ders olarak uygulanmaya başlanmıştı, ancak, bu dersin müfredatında toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin herhangi bir konu başlığı bulunmamaktaydı. Proje, Ankara merkez ve ilçelerinde, İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Araştırma Merkezleri (RAM) ile birlikte belirlenen 10 pilot ilköğretim okulunda uygulandı. Okullar Şereflikoçhisar, Çankaya, Altındağ, Mamak, Polatlı, Yenimahalle, Bala, Keçiören, Etimesgut ve Çubuk ilçelerinden seçildi; dördüncü sınıfta eğitim gören kız ve oğlan çocuklara toplumsal cinsiyet eşitliğinin meslek seçimine etkisini anlatmak üzere seminerler ve etkinlikler düzenlendi. STEM sayesinde, kız öğrencilere fen bilimleri, matematik gibi dersleri ezber sisteminden çıkartıp, bilgilerin gerçek yaşamda uygulanabilirliği ve problem çözme tekniklerinin/metotlarının geliştirilmesi, merak, araştırma ve yaratıcılık özelliklerinin öne çıkartılmasını hedeflenmişti. Proje kapsamında dört bilim insanını birer rol model olarak anlatan canlandırma filmler yapıldı; astrofizikçi Dilhan Eryurt, patalog Kamile Şevki Mutlu, kimyacı Remziye Hisar ve siyaset bilimci Nermin Abadan Unat’ın bilim dünyasına katkılarını ve kendi alanlarında var olabilmek için verdikleri mücadeleyi anlatan bu filmlerin prodüksiyonunu Ankara’da MG Yapım üstlendi.
İkinci adım projesi: “Bal Arıları Mühendis Oluyor”
2015-2017 yılları arasında FORD Otosan firmasının desteğiyle yürütülen “Bal Arıları Mühendis Oluyor” projesi 81 ilde Fen Liselerinde uygulandı. Tüm illere tek tek giderek okullarda kız çocuklara seminer verildi, uygulamalar yapıldı. Proje uygulamalarında Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği’nin ekibine Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği’nin uzmanları ve Ford Otosan’ın gönüllü mühendisleri eşlik etti. Bu projeyle meslek seçiminde toplumsal cinsiyet kalıplarından kaynaklanan önyargıları yıkmayı, fırsat eşitliğinin önemine dikkat çekmeyi ve mühendislikleri tercih eden kız öğrenci oranını ve kadın mühendislerin görünürlüğünü artırmayı hedefledik. Koç Topluluğu’nun “Ülkem için Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini Destekliyorum” projesi kapsamında Ford Otosan’ın desteklediği bu projeyle iki yılda 81 ilde 93 okulda çalışmalar yapıldı. Projede 1620 öğretmene, 1259 veliye, 9873’ü kızlar olmak üzere 16.370 öğrenciye ulaşıldı. Projenin başladığı 2015 yılında
Yüksek Öğretim Kurulu istatistikleri mühendislik fakültelerinde öğrenim gören erkek öğrenci sayısının 182.023, kadın öğrenci sayısının 72.347 olduğunu gösteriyordu. Elektronik ve otomasyon alanında ise 80.969 erkek öğrenciye karşılık kız öğrenci sayısı 24.226 bin olarak kaydedilmişti.
Üçüncü adım projesi: “Bilim ve Teknolojide Kız Çocuklar/Girls Can STEM”
2017-2019 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri Ankara Büyükelçiliği ortaklığında ve Milli Eğitim Bakanlığı izniyle 35 ildeki 70 Anadolu Lisesinde iki binden fazla dokuzuncu sınıf kız çocuklarla birlikte “Bilim ve Teknolojide Kız Çocuklar/Girls Can STEM” projesini hayata geçirdik. Endüstriyelleşmiş toplumlarda cinsiyetlendirilmiş olan bilim, teknoloji, mühendislik ve matematik alanlarında eşitsizliği ortadan kaldırmayı ve özellikle kız çocukları pozitif bilimlere yönlendirmeyi ve kariyer seçimlerine STEM alanlarını da eklemeyi hedefleyen bu proje kız çocukları bu alanlarda üretim yapmaya teşvik ederken, onları yenilikçi düşünmeye de sevk etti. Projede sorgulayıcı, araştırmaya ve birlikte üretmeye dayalı bir öğrenim hayatı için ilk adımları atmayı amaçlayan bir metot benimsendi ve STEM alanlarının erkek egemen tarihçesinin gerekçeleri ve bilim kadınlarının tarihi anlatıldı. Deneyler ve etkinliklerin yanı sıra rol modeller vasıtasıyla kız çocuklar bu alanları kariyer seçimlerine eklemeleri konusunda cesaretlendirildi. https://www.bilimveteknolojidekizcocuklar.com
Dördüncü adım projesi: “Benim STEAM Ağım”
Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği, Sivil Toplum Destek Vakfı ve Turkey Mosaic Foundation desteğiyle “Benim STEAM Ağım/My STEAM Network” adlı çevrimiçi eğitim girişimi projesini yürüttü (https://www.benimsteamagim.com). Ana hedefi, kız çocukları STEAM (Bilim, Teknoloji, Mühendislik, Tasarım, Matematik) alanına yönlendirmek olan girişimde erişilebilir eğitim, toplumsal cinsiyet eşitliğinin meslek seçimine ve eğitime etkisi ile veliler ve eğitimcilerin kız çocukların eğitimine ilişkin karar alma süreçlerine katılması, eşitsizliği besleyen normları dönüştürmesi ve girişimle birlikte temel bir ihtiyaç haritası oluşması hedeflenmişti.
Beşinci adım projesi: “Kızlar Okulda Gelecekleri Güvende”
Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği, Birleşmiş Milletler Kadın Birimi’nin (UN Women) Avrupa Birliği desteğiyle yürüttüğü “Batı Balkanlar ve Türkiye’de Kadına Yönelik Şiddetin Sona Erdirilmesi Bölgesel Programı: Normların Uygulanması, Zihniyetlerin Değiştirilmesi” programı kapsamında 2019 yılında “Kızlar Okulda Gelecekleri Güvende” projesini başlattı. Türkiye’de yaşayan Suriyeli kız çocukların eğitimini desteklemeyi hedefleyen bu proje iki aşamada gerçekleşti.
► Projenin 2019 yılında Mersin pilot bölgesinde gerçekleşen ve dokuz ay süren ilk fazında Suriyeli ebeveynler, kız çocuklar, Suriyeli ve Türkiyeli öğretmenlerle birlikte okullarda toplumsal cinsiyet, yasal mekanizmalar ve ayrımcılığın önlenmesi konulu çalıştaylar düzenlendi. Çalıştaylarda, konuyla ilgili sorunlar ve çözümler haritalandı ve raporlandı. Suriyeli kız çocukların eğitim hakkı, okula devamlarının önündeki engeller ve buna yönelik çözüm önerileri, atölye çalışmalarının yanı sıra final toplantısına katılan diğer sivil toplum temsilcileri, medya çalışanları, sendikalar ve yerel yönetimlerden katılımcılarla paylaşıldı. Yayınlar çıkarıldı, farkındalık ve bellek oluşmasına katkıda bulunuldu. Projenin ilk fazında 75 Suriyeli kadın, 39 Suriyeli kız çocuk, 20 Suriyeli öğretmen ve 50 Türkiyeli öğretmenle eğitim, toplumsal cinsiyet ve hukuk uzmanlarımızın kolaylaştırıcılığında atölyeler yapıldı. Projenin ilk aylarında, kız çocukların eğitimde güçlenmelerini sağlamak amacıyla bilgi ve deneyim paylaşımına yönelik iki dilli (Türkçe ve Arapça) web site kuruldu. Bu web sitede kız çocukları STEM alanlarına yönlendirmek adına çeşitli makaleler ve eğitim videoları üretilmeye başlandı. Buna ek olarak, Türkiye’de çalışan ya da üniversitede öğrenim gören Suriyeli kadınlara ulaşılarak, onlardan kız çocuklar için rol model videoları üretmeleri istendi.
► Haziran 2020’de projenin ikinci fazı başladı. Bir yıl sürmesi planlanan “Kızlar Okulda Gelecekleri Güvende” projesi, COVID-19 pandemisi nedeniyle uzaktan eğitime geçilmesinin kız çocukların eğitimine ve hane içindeki toplumsal cinsiyet dinamiklerine etkisini ölçmeye yönelik izleme çalışmalarını içeriyordu. İzleme çalışmaları Suriyeli kız çocuklar, yetişkin kadınlar ve öğretmenlerle yürütüldü. Projede psikolojik danışman ve rehber öğretmenlerle okuldaki ayrımcılığın önüne geçmeye ve pandemi döneminde kız çocukların eğitime devam etmelerini sağlamaya yönelik atölyeler de yapıldı. Çocukların evlendirilmesi kararında etkili olan babalar, çevrimiçi atölye çalışmalarında kız çocukların eğitim hakkı, erken yaşta ve zorla evliliklerin zararları ve yasal yaptırımları hakkında bilgilendirildi. Bu atölyelerin kapsamı, mülteci hakları konularında çalışan sivil toplum örgütlerinden 20 uzmanla üç ayrı odak grup çalışmasının ardından oluşturulmuştu.
► Nisan 2021’de başlayacak yeni dönem çalışmalar kapsamında; Mardin, Adana ve Antep’ten toplamda 50 sosyal hizmet uzmanıyla toplumsal cinsiyet eşitliği, eğitimde ayrımcılığın önlenmesi, çocuk yaşta evlilikler ve yasal mekanizmalarla ilgili atölyeler düzenlenecek. Sekiz kız çocukla sekiz hafta boyunca çevrimiçi oyun atölyeleri yapılacak. 20 kız çocuğa Evde Bilim Kiti hediye edilecek.
STEM/STEAM projelerimizi hem derneğimizin kurumsal web sitesinden hem de Kızlar Okulda Gelecekleri Güvende projesinin sitesinden, ayrıca sosyal medya hesaplarımızdan takip edebilirsiniz.
http://kizlarokuldagelecekleriguvende.org/
https://www.facebook.com/Kızlar Okulda Gelecekleri Güvende